Aaliyah Dana Haughton (ur. 16 stycznia 1979, zm. 25 sierpnia 2001) – amerykańska piosenkarka R&B i aktorka, pięciokrotnie nominowana do nagrody Grammy. Przez rodzinę i bliskich przyjaciół nazywana "Baby Girl", co później przyjęło się wśród fanów.
Urodziła się na Brooklynie w Nowym Jorku, lecz dorastała w Detroit w stanie Michigan. Jej imię w językach arabskim i hebrajskim oznacza "najwyższa, najbardziej egzaltowana, najlepsza". Drugie imię "Dana" zostało jej nadane przez babcię ze strony matki.

Początki kariery muzycznej Aaliyah sięgają 1989 roku, kiedy to dziesięcioletnia wówczas artystka pojawiła się w telewizyjnym show Star Search (na kanwie którego powstały popularne muzyczne show typu Idol), wykonując ulubioną piosenkę swojej mamy "My Funny Valentine". Pomimo, iż Aaliyah nie wygrała programu, to pozostawiła po sobie dobre wrażenie i dalej szlifowała umiejętności wokalne. Kolejnym etapem w jej karierze było kilka koncertów na scenie w Las Vegas u boku swojej ciotki, znanej wokalistki soulowej i popowej Gladys Knight. Mężem Gladys był Barry Hankerson − menedżer, producent muzyczny oraz założyciel i szef kontrowersyjnej wytwórni Blackground Records, z którą później związała się piosenkarka (prywatnie Hankerson był jej wujkiem- bratem matki, i to z myślą o Aaliyah założył wytwórnię). Jako nastolatka Aaliyah uczęszczała do szkoły Detroit High School for the Fine and Performing Arts, którą ukończyła na kierunku 'taniec' mając średnią ważoną (GPA) 4.0. Typ jej głosu to sopran. Stawiała na spokojne, stonowane, delikatne wokale, tak jak jej idolka Janet Jackson (do której zresztą niektórzy krytycy ją porównywali).

Kiedy uznał, że siostrzenica może powoli zacząć myśleć o nagraniu albumu, wujek Aaliyah przedstawił ją R. Kelly'emu, gdy miała zaledwie 12 lat. Piosenkarz miał za zadanie napisać teksty i melodie oraz zająć się produkcją debiutanckiego albumu swojej młodej podopiecznej. Nawiązała się między nimi przyjaźń - dziwna o tyle, że wszędzie chodzili i wszystko robili razem, a nawet ubierali się tak samo. Aaliyah pytana o swój wiek nigdy go nie podawała i zaprzeczała plotkom, jakoby byli z Kellym parą. Płyta o sugestywnym tytule "Age Ain't Nothing but a Number" ("Wiek to tylko liczba") wydana w 1994 roku uzyskała bardzo pochlebne recenzje i zdobyła w Stanach Zjednoczonych status platynowej płyty. Jednak na początkowych latach działalności młodej piosenkarki położył się cieniem skandal z R. Kellym w roli głównej - magazyn Vibe dotarł do aktu małżeństwa zawartego pomiędzy 15-letnią wtedy Aaliyah a 27-letnim Kellym, 31 sierpnia 1994 r. (miał on przekupić urzędnika, aby w akcie wpisano, że "panna młoda" ma 18 lat). Po latach ludzie z otoczenia piosenkarza - tancerze i asystenci - wypowiadali się, że nakryli Aaliyah i R.Kelly'ego w trakcie stosunku. Dawny członek jego ekipy, Demetrius Smith Sr. napisał w swojej wydanej w 2011 r. książce "The Man Behind the Man: Looking From the Inside Out": "Kelly powiedział mi łamiącym się głosem, jakby zaraz miał się rozpłakać, że Aaliyah chyba jest w ciąży". Według Smith Sr.'a ciąża miała być powodem zawarcia małżeństwa, ponieważ dzięki temu Aaliyah mogła dokonać aborcji (w innym wypadku potrzebowałaby zgody rodziców). Takie "rozwiązanie" doradzali Kelly'emu również jego prawnicy.
Nielegalne małżeństwo zostało anulowane przez rodziców piosenkarki w lutym 1995 r. Po tym powiedziała rodzicom, że nie chce już więcej widzieć Kelly'ego, i zerwała z nim wszelki kontakt. Wielokrotnie pytana o niego zarówno prywatnie, jak i przez dziennikarzy, nigdy więcej nie chciała o nim rozmawiać. Jej późniejszy chłopak, Damon Dash, już po śmierci artystki powiedział, że nawet z nim nie była w stanie poruszyć tematu Kelly'ego - powiedziała tylko: "To był bardzo zły człowiek". W wywiadzie z Nickiem Cannonem z 2019 r., Dash wypowiedział się bardziej dosadnie: "Ten cz****** zgwałcił moją dziewczynę!"

Konsekwencje całej sytuacji poniósł nie 27-letni Kelly, a 15-letnia Aaliyah, którą media i opinia publiczna zlinczowały - to ją obwiniano, zupełnie nie widząc problemu w tym, że dorosły mężczyzna i współpracownik poślubił i współżył z nieletnią. Spekulowano na przykład, że za sfałszowanie swojego wieku i zawarcie nielegalnego małżeństwa może ona pójść do więzienia. Gdy nominowano ją do nagrody Soul Train Awards 1995 i pokazano jej zdjęcie, widownia zaczęła buczeć. Uważano ją za "dziewczynkę, która uwiodła dorosłego". Tymczasem R. Kelly wyszedł z tego ze szwanku - jego kariera w żaden sposób nie ucierpiała, bez przeszkód odnosił kolejne sukcesy.
Oskarżenia m.in. o przemoc, pedofilię, molestowanie, gwałty i posiadanie dziecięcej pornografii "ciągnęły się" za nim od dawna, ale dopiero w 2017 r. okazały się prawdą (od tamtej pory piosenkarz odsiaduje wyrok, a wytwórnia płytowa zerwała z nim kontrakt).

Po wspomnianym skandalu, wschodząca gwiazda miała problemy ze znalezieniem producenta swojej drugiej płyty, bo nikt nie chciał z nią pracować. Zaproponowano Timbalanda i raperkę Missy Elliott, którzy także byli dopiero na starcie kariery. Duet Timbaland i Missy miał pracować z wokalistką nad jedną piosenką na płytę, a skończyło się na ośmiu. Kontynuowali współpracę oraz przyjaźń aż do śmierci Aaliyah. Płyta "One in a Million" wydana w 1996 r. również zyskała status podwójnej platyny. W 1997 roku piosenka "Journey to the Past" do filmu animowanego "Anastasia" zyskała nominację do Oscara. Rok później utwór "Are You That Somebody?" pojawił się w filmie "Dr Dolittle".

W 2000 r. po raz pierwszy spróbowała swoich sił jako aktorka, wcielając się w rolę Trish O'Day w filmie "Romeo must die" ("Romeo musi umrzeć"). Nagrała też kilka piosenek do tego filmu, w tym hit "Try Again". Piosenka zdobyła przychylne recenzje krytyków, nominację do nagrody Grammy w kategorii Best Female R&B Vocal Performance oraz pierwsze miejsce na liście Billboard Hot 100. Jest to pierwszy singiel w historii, który zdobył szczyt tej listy wyłącznie na podstawie odtworzeń w radiu.

Latem 2001 roku ukazała się jej trzecia płyta, zatytułowana po prostu "Aaliyah" (nazywana "Czerwoną Płytą" ze względu na kolor okładki). Jeszcze za życia artystki album wylądował na drugim miejscu listy Billboard 200, ale nie sprzedawał się zadowalająco. Po jej śmierci awansował na miejsce pierwsze, a sprzedaż poszybowała w górę. Album, wydany w szczycie popularności R&B, przez wielu krytyków jest uważany za jeden z najlepszych i najbardziej wpływowych w swoim gatunku.

Teledysk do pochodzącej z niego piosenki "Rock the Boat" był kręcony na Bahamach. Piosenkarka nie powróciła już jednak z tej wyprawy. Samolot, w którym leciała (Cessna 402B), rozbił się 200 stóp od pasa startowego. Pilot Luis Morales III i siedmiu pasażerów zginęli w tym wypadku. Według dochodzeń biura koronera na Bahamach, Aaliyah doznała poważnych oparzeń ciała oraz głowy. Koroner stwierdził, że jeżeli nawet przeżyłaby wypadek, poprawa stanu jej zdrowia byłaby praktycznie niemożliwa, biorąc pod uwagę obrażenia ciała. Dalsze śledztwo prowadzone przez NTSB wskazuje na to, że pilot Luis Morales III nie miał kwalifikacji do pilotażu takiego samolotu, jakim wtedy leciał. Miał sfałszowaną licencję FAA, gdyż aby ją zdobyć, potrzeba dużego doświadczenia i wielu godzin lotu, których Morales nigdy nie odbył. Dodatkowo wykryto kokainę oraz alkohol w jego krwi. Następne dochodzenia dowiodły, że samolot piosenkarki został przeładowany o 100 funtów. Chociaż świadkowie stwierdzili fakt, iż pasażerowie zostali poproszeni o pozostawienie bagażu, potem odkryto, że pasażerowie nie wiedzieli nic o ładowności Cessny. Co więcej, dalsze dochodzenie dowiodło, że pilot został zatrudniony cztery godziny przed startem samolotu.
W wydanej 17 sierpnia 2021 r. książce Kathy Iandoli "Baby Girl: Better Known as Aaliyah" ujawnione zostały nowe doniesienia w sprawie katastrofy samolotu i śmierci Aaliyah. Autorka dotarła do Kingsley’a Russella, którego rodzina prowadziła firmę hotelarską i taksówkową w miejscowości, w której kręcono ostatni klip wokalistki. Mężczyzna, który w tamtym czasie miał 13 lat i pomagał w hotelu jako boy twierdzi, że Aaliyah nie chciała wejść na pokład samolotu, w którym zginęła. Od zawsze bała się latania. Ponadto Russell twierdzi, że po tym jak piosenkarka odmówiła wejścia na pokład, wróciła do samochodu, który przywiózł ja na lotnisko. Podobno skarżyła się na ból głowy i dostała od jednego z członków swojej ekipy tabletkę, która zupełnie ją „odcięła”. Chwilę później, nieprzytomna, miała zostać wniesiona na pokład feralnego samolotu i umrzeć we śnie kilka minut po jego starcie.

Już po śmierci Aaliyah, w 2002 roku, wszedł na ekrany film "Królowa potępionych" (ang. "Queen of the Damned"), w którym zagrała tytułową rolę. Planowano obsadzić ją jako Zee w "Matrixie", do którego na krótko przed odejściem rozpoczęła zdjęcia, ale materiału było za mało i w roli zastąpiła ją Nona Gaye. Na YouTube można znaleźć film "Aaliyah - Tribute by Matrix", w którym wypowiedzi obsady o wokalistce przeplatają się z nakręconymi scenami.
Whitney Houston, która w połowie lat 90. zakupiła prawa do nakręcenia remake'u filmu "Sparkle", zamierzała dać główną rolę Sparkle właśnie Aaliyah, jednak jej odejście pokrzyżowało te plany. Film wszedł do kin w 2012 r., a główną rolę odegrała Jordin Sparks.

Jej pośmiertna płyta "I Care 4 U", która wyszła w roku 2002, odniosła spory sukces.Oprócz późniejszych wznowień albumów "Aaliyah" i "One in a Million" w rozszerzonych edycjach, ukazało się również trzypłytowe wydawnictwo "Ultimate Aaliyah", a na nim największe hity i m.in. DVD z teledyskami artystki.

Aaliyah ma wielu fanów i jest ciepło wspominana szczególnie w społeczności osób czarnoskórych. Jeszcze za życia dostała przydomki "Księżniczki R&B" i "Królowej urban-popu". Przypisuje się jej zasługi ponownego zdefiniowania R&B, popu i hip-hopu lat 90. The Guardian opisał ostatni, imienny album wokalistki jako "szczyt złotej ery R&B na początku nowego stulecia". Krytycy widzą inspiracje Aaliyah u czarnoskórych piosenkarek: Destiny's Child, Brandy, Monica, Ashanti, Amerie, Cassie, Ciary czy Rihanny. Fanami Aaliyah, którzy czerpali inspirację z jej muzyki i/lub stylu ubierania się są m.in.: Adele, Chris Brown, Drake,The Weeknd, Zendaya (która zresztą miała zagrać Aaliyah w filmie biograficznym stacji Lifetime, ale wycofała się z szacunku do idolki po tym, jak fani uznali, że "Skóra Zendayi nie jest dość czarna". Sam film, mimo ogromnej krytyki, zgromadził ponad trzymilionową widownię), Jessie Ware, Billie Eilish. Sample z piosenek Aaliyah - wydanych lub nie - wykorzystali w swoich utworach m.in. George Michael, James Blake, The Weeknd, Chris Brown czy Drake.

Po wydaniu "Ultimate Aaliyah" na wiele lat wstrzymano plany kolejnych pośmiertnych wydawnictw, a płyt Aaliyah nie można było kupić w sklepach muzycznych, bo nie były wznawiane. Ku niezadowoleniu fanów i ich obaw, że spuścizna artystki pójdzie w zapomnienie, oprócz "Age Ain't Nothing But A Number" reszty płyt nie było także w streamingu. Barry Hankerson posiada prawa do muzyki oraz tzw. taśm-matek (ang. masters) swojej siostrzenicy - przez to również do wszelkich tantiem/przychodów ze sprzedaży - co przez lata było przedmiotem sporu pomiędzy nim a resztą rodziny Hankerson-Haughton. Starali się oni o przejęcie praw i taśm drogą sądową, jednak bez skutku. Efektów nie przynosiły też przeróżne petycje fanów, by umożliwić im swobodny dostęp do muzyki idolki. Hankerson pozostawał nieugięty.
W 2021 r. wytwórnia Blackground Records wznowiła działalność i zmieniła nazwę na Blackground Records 2.0. Ogłoszono, że płyty wszystkich artystów z nią związanych, w tym Aaliyah, zostaną ponownie wydane na nośnikach fizycznych, cyfrowo oraz w streamingu. Od 20 sierpnia 2021 można już odsłuchać album "One In A Million", a potem kolejno: 3 września - soundtrack do "Romeo musi umrzeć"; 10 września - "Aaliyah"; 8 października - kompilacje "I Care 4 U" i "Ultimate Aaliyah". Zmiana decyzji Hankersona spotkała się z rozczarowaniem rodziny wokalistki - nie zostali oni poinformowani o jego planach, jak również nie zapytano ich o zgodę. Sądząc po internetowych komentarzach, część fanów jest zdania, że szef Blackground zdecydował się na taki ruch, ponieważ na rozruch wytwórni potrzebne są pieniądze, a najwięcej mógłby zarobić m.in. na dyskografii Aaliyah oraz żerowaniu na nostalgii i tęsknocie jej wielbicieli. W sierpniu 2021 ogłoszono, że pośmiertny album pt. "Unstoppable" ukaże się w ciągu kilku następnych tygodni. Gościnnie usłyszymy m.in. Drake'a, Ne-Yo, Chrisa Browna czy Snoop Dogga.

(źródła:
en.wikipedia.org/wiki/Aaliyah
https://www.vox.com/culture/22621692/aaliyah-death-20-year-anniversary-r-kelly-trial;
https://www.etonline.com/missy-elliott-remembers-aaliyah-on-19th-anniversary-of-her-death-151951
https://www.cgm.pl/news/szokujace-doniesienia-w-sprawie-smierci-aaliyah-wniesiono-ja-do-samolotu-nieprzytomna/
whosampled.com)